Кара-Кыргыз автономиялуу облусуна 100 жыл. КРнын финансы системасы кантип түзүлгөн

2024-жылдын 20-августунда КРнын Улуттук банкы “Тарыхый окуялар” сериясындагы “Кара-Кыргыз автономиялуу облусуна – 100 жыл” күмүш коллекциялык монетасын жүгүртүүгө чыгарды. Монета чыгаруу Кара-Кыргыз автономиялык облусунун (ККАО) түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгына карата чыгарылды. Кыргызстандын финансы-банк системасынын келип чыгышы дал ушул саясий субъекттен башталат. Economist.kg бул тармак кантип өнүгүп, эгемендүүлүк менен улуттук валюта кыргыз сому кандай пайда болгонун эстеп, көрсөтөт.

Финансы системасынын түзүлүшү

Ошентип, быйыл Кыргызстан Россия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасынын (РСФСР) курамында Кара-Кыргыз Автономиялуу облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгын белгилейт. 1924-жылдагы бул маанилүү тарыхый окуя кыргыз элинин тарыхындагы эң маанилүү дата болуп саналат.

Бирок, аймактагы каржы системасы 1918-жылы Совет бийлиги орногондон тарта калыптана баштаган. Ошол эле учурда Пишкекте Элдик банктын Пишпек филиалы түзүлгөн. Ал Түркестан элдик банкына жана Семиречье облусунун финансы комиссарына баш ийген. 1924-жылы СССР Мамлекеттик банкынын Орто Азия конторасынын Пишпектеги бөлүмү түзүлгөн.

1926-жылы ККАОнун Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик облусуна өзгөртүү менен Пишпек конторасы СССР Мамлекеттик банкынын Ташкенттеги Орто Азия конторасына баш ийүү менен Кыргыз республикалык конторасына өзгөргөн. 1931-жылга карата Фрунзе финансы-экономика техникуму тузулуп, анда банк адистери даярдалган. Бир жылдан кийин СССРдин өнөр жайын жана электротехникалык чарбаны финансылоо банкынын Кыргыз конторасы түзүлдү.

1987-жылы Кыргыз ССРинде биринчи мамлекеттик банктар - Промстройбанк, Жилсоцбанк, Агропромбанк пайда болгон. Эки жылдан кийин өлкөдө биринчи коммерциялык банк иштей баштады.

Улуттук валютанын жаралышы

1992-жылдан тарта Улуттук банк Кыргызстандын финансы секторун өнүктүрүүгө жооптуу болуп калды. Ошентип, Кыргызстандын Жогорку Советинин 1992-жылдын 6-мартындагы токтому менен Кыргыз мамлекеттик банкы Кыргыз Республикасынын Улуттук банкына өзгөртүлгөн.

Бул мезгил аралыгында өзүбүздүн улуттук валютабыз – кыргыз сому жүгүртүүгө киргизилди, банк системасы ийгиликтүү иштеп жатат жана тынымсыз өркүндөтүлүп жатат, ишенимдүү улуттук төлөм системасы калыптанды.

 Алгачкы маанилүү окуялардын бири улуттук валютанын жүгүртүүгө киргизилиши болду. 1993-жылы 10-майда кыргыз сому жүгүртүүгө киргизилген. Ал эми курс 1 сомдон 200 рублга чейин болгон. Рубль алмаштыруу үчүн кыргызстандыктарга төрт күндүк мөөнөт берилген. 1993-жылдын 14-майында саат 18:00дөн баштап сом Кыргызстандын аймагындагы жалгыз мыйзамдуу төлөм каражаты болуп калды.

1993-жылы 1, 10, 50 тыйын жана 1, 5, 20 сом номиналындагы биринчи банкноттор чыккан. Кийинки эки жылдын ичинде 1, 5, 10, 20, 50 жана 100 сомдук банкноттор чыгарылган. Алардын биринчи чыгарылган банкнотторго караганда коопсуздугу жогору болгон.

 2000-жылы Улуттук банк жогорку номиналдагы - 200, 500, 1000 сомдук банкнотторду жүгүртүүгө чыгарган. 2009-жылы алардын катарына 5 миң сомдук банкнот кошулган. Ошол эле учурда кыргызстандыктар номиналы аз банкноттордун ордуна монеталарды колдонуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болушту. Ошентип, 10, 50 тыйын жана 1, 3, 5, 10 сом номиналындагы монеталар жүгүртүүгө киргизилген.

2017-жылдан тарта IV сериядагы модификацияланган 200, 500 жана 1000 сом номиналындагы банкноттор жүгүртүүгө киргизилген. Ошону менен бирге 2000 сомдук вертикалдуу банкнот жүгүртүүгө киргизилген.

Кыргыз сомунун 30 жылдыгына карата жөнгө салуучу орган 2023-жылдагы улуттук валютанын жаңы, бешинчи сериясындагы банкнотторду жүгүртүүгө киргизди.

Банкноттордун алдыңкы бетинде искусство жана маданият өкүлдөрүнүн портреттери, арткы бетинде республиканын көрүнүктүү жерлери сакталган. Банкноттордун негизги түсү жана өлчөмү да өзгөрүүсүз калган.

Кыргызстандын жаңы банкноттору жасалма акча жасоодон ишенимдүү коргоону камсыз кылган заманбап коргоо элементтеринин үч деңгээлдүү комплексин камтыйт.

Кара-Кыргыз Автономиялык облусунуна арналган эстелик монета

Кара-Кыргыз Автономиялык облусунун түзүлгөндүгүнүн 100 жылдыгына карата Улуттук банк 2024-жылдын 20-августунда “Тарыхый окуялар” сериясындагы “Кара-Кыргыз автономиялык облусуна – 100 жыл” күмүш коллекциялык монетасын жүгүртүүгө чыгарган.

Улуттук банк белгилегендей, Кара-Кыргыз автоном облусунун түзүлүшү менен байланышкан 1924-жылдагы тарыхый окуя кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн кайра түзүлүшүн тастыктаган кыргыз элинин тарыхындагы эң маанилүү дата болуп саналат. Кыргыз автоном облусу азыркы учурдагы эгемен мамлекеттин бардык атрибуттары менен иш жүзүндө Кыргызстанды түзүү үчүн саясий-укуктук негиз болгон.

Аталган тыйын Кыргызстандын аймагында расмий төлөм каражаты статусуна ээ.