Кыргызстандын мамлекеттик бюджети консолидацияга, кирешелердин кыскаруусуна жана башка коркунучтарга кантип туруштук бере алат? Элмира Ибраимова менен маек
Кыргызстандын мамлекеттик бюджети коронавирустук пандемиянын кесепеттеринен жана өлкөнүн экономикасынын ар кандай тармактарында болуп жаткан окуялардан улам кирешенин азайышы менен байланышкан көптөгөн коркунучтарга туш болууда. Ошол эле учурда мамлекет терс кесепеттерди эффективдүү жеңилдете ала турган бардык мүмкүнчүлүктөрдү толук пайдалана элек.
Экономист, Эсеп палатасынын экс-төрайымы Элмира Ибраимова Economist.kg басылмасына берген маегинде бюджеттин чыгашаларын оптималдаштыруу жана бизнеске оорчулук келтирбей кирешени көбөйтүү үчүн кандай мүмкүнчүлүктөр бар экенин айтып берди.
– Сиз бюджеттин консолидациясынын планын кандай баалайсыз? Бул мамлекет үчүн кандай коркунучтарды жана мүмкүнчүлүктөрдү жаратышы мүмкүн?
– Негизинен бюджетти консолидациялоо зарыл, анткени мамлекеттик бардык чыгашалар кылдат бирдиктүү эсепке алынышы керек. Ал эми бул маселе боюнча, мен Эсеп палатасынын мурдагы төрагасы катары, тескерисинче, бюджеттин чачыранды болушуна, башкача айтканда, ар кандай бюджеттен тышкаркы каражаттардын, эсептердин ачылышына каршы болуп келгенмин. Мындай каражаттар түшүнүксүз булактарга чачырап кетүү коркунучуна алып келиши мүмкүн.
Кыргызстан эгемендүүлүктү кабыл алып жатканда эле бюджеттик-кредиттик жана каржы саясаты боюнча алгачкы фундаменталдуу мыйзамдар дароо кабыл алынган. Дароо эле Кыргызстанда бир гана бюджеттен тышкаркы каражат болушу мүмкүн деген шарт коюлган – бул Социалдык фонд.
Бирок практика көрсөткөндөй, андан кийин дагы бир катар мамлекеттик чыгашалар бюджеттен тышкаркы эсептерге жумшалган. Ал эми бул Эсеп палатасында биз ар дайым мамлекеттик бюджет үчүн белгилүү бир тобокелдиктерди алып келерин белгилеп келгенбиз.
Ошондуктан мен бюджетти консолидациялоону колдойм. Дагы бир нерсе, мен акыркы өзгөртүүлөрдөн түшүнгөндөй, башында бюджеттен тышкаркы фонд деп эсептелген Социалдык фонд, Саламаттыкты сактоо министрлигинин бюджети менен бириктирилген. Башкача айтканда, бюджеттен тышкаркы фонд бюджеттик каражаттар менен аралашып кетип жатат. Бирок бул, биринчи кезекте, пенсионерлер жана пенсияга чыгууга даярданып жаткандар үчүн чоң тобокелдиктерди алып келет.
Консолидацияга дайыма өзүнчө эсепке алынып келген жергиликтүү бюджеттерди киргизсе, анда эч кандай жаман нерсе болбойт. Бул жерде өкмөт жөн эле жергиликтүү бюджеттердин чыгашасы боюнча жоопкерчиликти өзүнө алат. Ошондуктан мен мындан өкмөткө кошумча жоопкерчиликтен башка эч кандай тобокелчиликти көрбөй турам.
– Каржы министрлиги менен өкмөт бул башкарууну өздөштүрүп кете алабы?
– Албетте, башкаруу маселеси дайыма болуп келген, бул жерде да маанилүү болот. Бирок менин түшүнгөнүм боюнча, балким, бардык каржы азыркыдай эле эске алынат. Болгону чыгашалар бирдей эске алынып, башкаруу, мурдагыдай эле жүрөт. Азырынча башка ченемдик-укуктук же башка мыйзам алдындагы актыларды көрө элекмин.
– Дегеле мамлекеттик каржы үчүн кандай мүмкүнчүлүктөрдү жана коркунучтарды көрүп жатасыз?
– Мамлекеттик каржы боюнча, чындыгында азыр коркунучтар абдан көп. Биринчиден, бул кирешенин төмөндөшүнө байланыштуу.
Экономикалык оор кырдаалдан улам 2021-жылдын биринчи кварталында бюджеттин кирешеси кыскарган. Салык жана бажы органдарында тартыштык бар, бул албетте, объективдүү себептер, тагыраак айтканда, пандемия жана анын кесепеттери, мамлекеттик чек аралардын жабылышы менен байланыштуу.
Кумтөр кениндеги абал да олуттуу маселе. Мамлекеттик каржынын абалы кендин канчалык стабилдүү иштешинен жана сүйлөшүүлөр кандай аяктаарынан көз каранды болот.
Финансы сектору үчүн туруктуулук да маанилүү. Улуттук банкта жетекчилик алмашты. Ага чейин көзөмөл органы 5-7% инфляция коридорун карманарын билдирген болчу. Бирок 2021-жылдын биринчи чейрегинде инфляция 10%дан ашып кеткенин көрсөттү. Ошондо биз азыртан эле пландаштырылган максаттарга жетпей жатабыз, албетте, мунун баары келечекте өлкөнүн абалына тактап айтканда, жарандардын жыргалчылыгына, керектөөчүлөрдүн күтүүсүнө жана ошого жараша мамлекеттик бюджеттин толушуна таасирин тийгизет.
– Бюджеттин чыгаша бөлүгүнүн абалын кандай баалайт элеңиз? Эң чоң суммадагы чыгашалар мамлекеттик ички жана тышкы карызды төлөө болуп эсептелет. Бул көйгөй катары саналабы?
– Азырынча Финансы министрлиги карызды башкарууда чоң коркунучтарды көрбөй жатканын айтууда. Бирок, бюджеттин жоготуулары азыркыдай көп болсо, балким, бул маселе көйгөйгө айланат.
Тышкы карыз боюнча Эсеп палатасы мен иштеп жүргөндө айрым маселелерди көтөргөн. Тактап айтканда, бул маселе бир гана карызды башкарууга байланыштуу эмес, саясий көйгөйлөрдөн да коркунуч туудурганын айтканбыз. Себеби, корзинаны түзүүдө бир тараптын үстөмдүк кылып кетпесин байкаш керек.
Башкаларга караганда биз бир кредиторго көбүрөөк карыз экенибизге басым жасабашыбыз керек. Болбосо, терс кесепеттерге алып келиши мүмкүн. Ошондуктан карыз маселеси, өзгөчө тышкы маселелер ар дайым өтө олуттуу.
Ошондой эле биз Эсеп палатасында насыялар канчалык натыйжалуу пайдаланылып жаткандыгы тууралуу маселени көтөрүп келгенбиз, анткени ал кандай максатта алынып жаткандыгы, конкреттүү кайсы долбоорлорго жумшалып келгендиги түшүнүксүз боюнча калат.
Мисалы, Бишкек ЖЭБин модернизациялоо тууралуу айта турган болсок, анда реабилитациялоого алынган кредиттин иш жүзүндө бизнес-планы да, техникалык-экономикалык негиздемеси да, долбоордук-сметалык документтери да жок болуп чыккан. Болгону бир суммага келишим түзүп, реабилитация кылабыз дешкен. Ал кандай аяктаганы, ЖЭБди реабилитациялоодо кандай олуттуу көйгөйлөр болгону баарыбыздын эсибизде.
– Эсеп палатасынын төрагасы болуп иштеп жүрдүңүз, учурда мамлекеттик аппараттын чыгымдарын оптималдаштыруу мүмкүнчүлүктөрүн көрүп жатасызбы? Ал жерде кандай негизги көйгөйлөр бар жана аларды кантип чечсе болот?
– Мен мамлекеттик аппарат кандайча кайра түзүлүп, кээ бир министрликтер кыскарып, айрымдары бириктирилип жатканын көргөндө бул чечимдин натыйжасыздыгын көрдүм. Себеби, мунун баары жөн гана бул процессти арзандатууга эмес, чечимдерди кабыл алуу чынжырын узартууга алып келет.
Мамлекеттик аппараттын чыгашаларын оптималдаштыруу максатында функционалдык талдоо жүргүзүү зарыл. Биз Эсеп палатасында ушундай функционалдык анализди (методологияны) иштеп чыкканбыз. Ар кандай министрликтердин жана ведомствонун, жалпы эле өкмөттүн ишине кантип функционалдык талдоо жүргүзүү боюнча калың отчет бар.
Чыгымдарды оптималдаштырууда мамлекет калкка кайсы мамлекеттик кызматтарды сөзсүз түрдө көрсөтөөрүн, мисалы, аутсорсингге эмнелерди берсе болорун аныктоо керек.
Ушундай кылдат талдоодон кийин мамлекет өзүнө кандайдыр бир милдеттерди алат, ал эми кээ бир функцияларды кесип салат. Ошондон кийин гана бизде канча министерстволор, ведомстволор, болушу керек жана алар кандай иштеши керек экендиги ачык-айкын болот.
Азыр биздин көп министрликтер, эски советтик мамлекеттик пландоо системасы менен иштеп келишет.
Эгерде мен мамлекеттик аппаратты оптимизациялай турган болсом, анда мамлекеттик функцияларды аныктоодон баштамакмын. Конституцияга жана башка талаптарга ылайык, мамлекет калкка камсыз кылууга милдеттүү болгон милдеттердин реестрин жүргүзүү зарыл. Бул коопсуздук, билим берүү, саламаттыкты сактоо (мисалы, өзгөчө кырдаалдар деңгээлинде) жана башкалар.
Мен мамлекет өз функцияларын так аныктап, системаны иштеп чыгып, ушул система менен жүрүшүн жактайм. Ал эми өкмөттүн курамындагы айрым өзгөртүүлөр анча маанилүү эмес. Министрлер кабинетине мен чындап эле күчтүү адистер деп тааныган 4-5 адам келди.
Түз чыгымдарды кыскартууга да мүмкүнчүлүктөр бар. Бул жерде жөн гана отуруп, бардык чыгымдарды олуттуу түрдө карап чыгуу керек.
Моюнга алыш керек, жылдын аягына чейин Министрлер кабинети бюджетти секвестирлөө (чыгымдарды кыскартуу) маселесине келиши мүмкүн. Эгерде киреше азайса, анда секвестр болушу ыктымал. Бирок биздин өлкөдө бюджетти секвестрлөө ар бир адамдын чыгымдарын 10-15%га кыскартуу менен гана бүтүп калат. Бирок бул туура эмес, баарын отуруп эле эсептеп чыгыш керек. Буга чейин бул менен Финансы министрлиги алектенчү, министрликтин тармагындагы ар бир кызматкер баарын кылдат эсептеп чыкчу.
– Сиздин оюңузча, бюджеттин киреше бөлүгүн көбөйтүүгө кандай мүмкүнчүлүктөр бар? Бизнеске оорчулук келтирбей туруп, бюджеттин кирешесин көбөйтүүгө болобу?
– Албетте, мындай мүмкүнчүлүктөр бар. Биринчи кезекте заманбап технологияларды киргизүү зарыл. Мен бул маселени ийгиликтүү чечкен башка өлкөлөрдүн тажрыйбасынан кичинекей мисал келтирейин. Дүйнөдө санариптештирүү үчүн системаларды ишке ашырып жаткан олуттуу уюмдар бар. Азыр санариптештирүү деген модага айланды.
Эсеп палатасында биз товарлардын эки акциздик тобуна – тамекиге жана спиртке чиптери бар электрондук акциздик маркаларды киргизүүнү сунуштаганбыз. Азыр бизден кадимки акциздик маркаларды ишкерлер өздөрү сатып алып, чаптап жатышат, алар көп жылдык келишим боюнча КР үчүн Латвиядагы завод тарабынан чыгарылган. Бул кагаз штамптарды текшерүү дээрлик мүмкүн эмес. Ошондуктан, жасалма бренддердин көптүгүнө байланыштуу базарда көптөгөн жасалмалар бар.
Биз сунуштаган системада эмне бар эле? Биз мындай системаларды ишке киргизгендер менен сүйлөшө баштадык, мисалы, Вьетнамда бөтөлкөдөгү сууга чиптери бар электрондук акциздик маркалар коюла баштады. Ал жерде алар жөн гана бухгалтердик эсепти оңдоону жана баарын санариптештирүүнү каалашкан.
Бухгалтердик эсеп боюнча эч кандай көйгөйлөр жок, салык чогултуу көбөйбөйт деп ишенишкен. Бирок алар электрондук акцизди киргизгенден кийин, алар абдан таң калышкан. Суу салыгы боюнча түшүүлөр бир топ өскөн. Ал эми өндүрүштүн кайсы бир бөлүгү дагы деле байкалбай өтүп жатканы алар үчүн таң калыштуу болгон.
Ошондой эле КРда өндүрүлгөн жана чет өлкөдөн алынып келинген товарлардын эки түрүнө электрондук маркировка коюуну сунуштаганбыз. Биздин эсеп боюнча салыктык түшүүлөр он эсеге көбөймөк, анткени бизде көмүскөдө сатылып жаткан тамеки, спирт көп.
Муну биз көптөн бери ишке ашырууга аракет кылдык. Биз өкмөт, Экономика министрлиги, Салык жана Бажы кызматтары менен иштештик, аларга электрондук маркировкалоо боюнча мыйзам долбоорлорун иштеп чыгууга жардам бердик, анткени бул азыркы мыйзамдарда жок болчу. Ал эми биз бул ишти иш жүзүндө бүтүрдүк, бирок андан кийин бардыгы тормоздон чыгарылды жана бизге Латвиянын заводу менен келишим автоматтык түрдө беш жылга узартылды жана баары ошол бойдон кала берет деп айтышты.
Мында заманбап электрондук маркалоонун иш моделинде электрондук акциздик маркаларды өндүрүүчүлөр аларга чиптерди киргизүү менен басып чыгарууну өздөрүнө алууга милдеттенишет, ошондой эле бажы жана салык кызматтарынын кызматкерлерин окутушат. Андан кийин чек арадагы бажы кызматкерлери же базардагы салык кызматкерлери товарларды атайын аппарат (таяк) аркылуу текшергенде, ал жасалма товарларга келгенде белги берет.
Бул коррупция маселесин жокко чыгарат. Анткени салык кызматкери аппаратты өчүргөндө, андан сигнал дароо Салык кызматына түшөт. Андан кийин механизаторлор менен жооп кайтаруу тобу дароо таякча акыркы жолу күйгүзүлгөн жерге жөнөп кетет. Эгерде бир бузулуу болсо, анда аппарат оңдолот.
Ал эми аны салык кызматкери өзү өчүрүп койгону аныкталса, анда ал тиешелүү жазага тартылып, иштен бошотулат же кылмыш жоопкерчилигине тартылат. Башында, албетте, ажыратылган учурлар болушу мүмкүн, анткени адам фактору жокко чыгарыла элек. Бирок кийин салык органдары муну токтотот, анткени алар иштен алынгандан же сотко кайрылгандан көрө кепилденген айлык алган жакшы экенин түшүнүшөт.
Мындай системаны киргизүү бюджетке эч кандай чыгымдарды жаратпайт. Ишкерлер да зыян тартпайт. Себеби, азыр акциздик маркаларды сатып алган ишкерлер да алышса, бул жолу микросхемалары бар электрондук маркалары менен алышат. Алар үчүн баа бирдей болот, анткени көлөмдөр чоң болгондо, бул чиптердин баасы чындыгында аз болот.
Ишкерлер эч кандай өзгөрүүгө дуушар болбошу керек, алар толугу менен көмүскөдөн чыгууга аргасыз болушат. Ал эми ишкерлер таза иштесе, анда алар эч кандай өзгөрүүнү сезишпейт.
Бюджет үчүн бул эч кандай чыгашалары жок кирешелердин олуттуу өсүшү болот.
Албетте, мындай системаларды Кыргызстанда ишке ашырууга болот жана бул керек. Анын үстүнө, жыл сайын заманбап башкаруу ыкмаларынын саны өсүүдө. Ал эми мындай жакшы мисалдар көп. Бизнеске оорчулук келтирбей туруп, бюджеттин кирешесин көбөйтүү үчүн көп нерсени оптималдаштырсак болот.
